Van de koele meren des doods - Frederik van Eeden

Van de koele meren des doods

Van de koele meren des doods

Frederik van Eeden

1900 

Samenvatting:

Van de koele meren des doods gaat over Hedwig Marga de Fontayne, die in een rijk gezin geboren wordt. Vanaf begin af aan wordt het in het verhaal duidelijk dat ze een erg gevoelig kind is en last heeft van stemmingswisselingen. Op sommige dagen verveelt ze zich erg en vindt ze haar omgeving maar saai. Ze houdt uitzonderlijk veel van haar moeder en voelt zich bij haar veilig en gelukkig. 

's Winters woont het gezin in de stad en 's zomers in een huis in Merwestee. Hedwig wandelt vaak alleen door de natuur, en is op zoek naar iets onbereikbaars. Ze heeft vaak lege momenten en als ze zich tijdens een wandeling tegen een boomstam aandrukt voelt zij een 'innig hartsgevoel'. Later voelt ze zich er verdrietig over.

'S Winters is er een kinderbal waar ze heen gaat, en ze voelt zich even erg gelukkig. Daarna lijkt alles weer saai en ze is erg moe. 

Hedwig heeft rare dromen over het aanbreken van de winter en over een jongen die haar naar een tuin brengt en haar dood maakt. Het idee dat ze dood gaat vindt ze heerlijk .

In de zomer wordt Hedwig ernstig ziek door de typhus en haar moeder raakt ook besmet. Als Hedwig beter is komt ze erachter dat haar moeder 'bij God' is. 

Hedwich raakt geobserveerd door alles wat met de dood en sterven te maken heeft. Ze gaat vaak naar haar moeders graf om met haar en God te spreken en vindt het lastig te begrijpen dat haar moeder zowel onder de grond als bij God is. Haar oudste zus vindt dit 'ziekelijk' en Hedwig voelt zich hierdoor onbegrepen en alleen. Haar vader ontwikkelt langzaam een drankprobleem en laat de opvoeding over aan een gemene huishoudster. De volgende zomer logeert Hedwig bij rijke familieleden op het landgoed de Zonheuvel. Hier leert ze zich snel aan te passen aan hun rijke gebruiken en dat geeft haar zelfvertrouwen. Ze bidt ook weer zonder problemen. 

Als ze thuis aankomt wordt ze depressief door het drankprobleem van haar vader, dat zich verder ontwikkelt. Ze zoekt afleiding in uitgaan en flirten. 's Nachts bevredigt ze zichzelf, voelt zich er dan slecht over en bidt tot God met de vraag of ze dood mag gaan. De huishoudster bespiedt en betrapt haar eens en vertelt haar dat ze nu nooit meer kinderen zal kunnen krijgen (dat geloofden christenen immers), na een andere ruzie probeert Hedwig zich op te hangen.
Haar zelfmoordpoging mislukt en Hedwig voelt zich langzamerhand beter. Ze keert terug naar Merwestee. Bij een bezoek aan moeders graf ontmoet ze Johan, die verliefd op haar wordt. Hedwig weet niet goed wat ze voor hem voelt, maar het niet insgelijks.
Als Hedwig in augustus op Zonheuvel terugkeert vergeet ze Johan en haar neef Henri geeft haar een ring omdat hij met haar wil trouwen. Hedwig realiseert zich dat ze niet echt van hem houdt, keert terug naar Merwestee en stuurt de ring terug. 

In de winter bezoekt Hedwig steeds meer feestjes en bals, maar voelt zich slecht en ongelukkig. Bij haar vriendin Leo zoekt ze steun. Leo heeft een gemakkelijk leven en Hedwig kijkt erg tegen haar op. 

Hedwig ontdekt dat muziek haar erg aanspreekt.
Op een avond ontmoet Hedwig Johan opnieuw. Hij is schilder en ziet erg slecht uit. Hedwig krijgt schuldgevoel en wil het goedmaken. Ze zoekt zijn zus op, die dodelijk ziek is. Ze is erg gefascineerd door haar sterven en gaat er wekenlang helemaal in op. Als ze gestorven is, is alles weer saai en walgelijk.
Johan verklaart daarna zijn liefde aan Hedwig en ze beseft wat ze heeft gedaan, maar durft hem niet af te wijzen. Ze belooft hem te schrijven vanuit Merwestee. 

Hedwigs vader is nu alcoholist. Leo zoekt haar op en Hedwig vertelt haar haar probleem. Leo zegt dat Hedwig hem niet meer moet schrijven, maar Hedwig schrijft toch een afwijzende brief die helaas niet duidelijk genoeg voor Johan is.
Hedwig vindt Johan daarna slapend aan de rivierdijk, hij is komen lopen om haar te zien. Ze helpt hem en spreekt niet over de brief. 

Later wordt ze uitgenodigd bij een studentenfeestje in leiden en ontmoet daar Gerard Wijbrands, vermomd als ridder. Hedwig ziet haar ideale ridderman. Hij vraagt haar ten huwelijk en zij stemt toe.
Gerard is erg preuts omdat hij vroeger is aangerand en daarna erop los ging, totdat hij in een boek de gevolgen las. Hij heeft seksualiteit uit zijn leven verbannen. Daarom blijven ze bij elkaar, beiden zijn bang voor lichamelijke liefde. 

Als Gerard en Hedwig een wandeling maken komen ze Johan tegen die haar negeert. Tijdje later krijg ze een grove brief van hem, praten helpt niet. 

Later hangt er een tekening in een boekenwinkel van Hedwig als een sphinx met een bloederig mensenlijf en klauwen, die Johan gemaakt heeft.

In mei trouwt Hedwig met Gerard en tijdens haar huwelijksreis door Duitsland hebben ze geen seks met elkaar. Hierdoor is Hedwig teleurgesteld en raakt ze depressief. Er wordt een dokter geraadpleegd en hij vertelt Gerard wat er mis is met Hedwig. Hij probeert het, maar mislukt.

Hedwig haar nieuwe leven als getrouwde vrouw is eentonig. In een tijdschrift leest ze dat Johan binnenkort een groot kunstenaar gaat worden en hierdoor heeft ze het gevoel dat haar eigen leven nog saaier is. Ze gaat naar Merwestee en ontvangt een briefje van Johan: “Wil je onze laatste wandeling nog eens overdoen? Dan zal ik je je zin geven.”

Als ze de volgende dag op de afgesproken plaats aankomt ziet ze Johan liggen: hij heeft zichzelf doodgeschoten met een pistool. In zijn hand heeft hij een briefje: “Nu heb je dan je zin.”

Hedwig komt nu ook in de verleiding zichzelf te doden, totdat ze kennismaakt met het boerengezin Harmsen, waar een kind geboren is. Omdat het gezin erg druk en arm is neemt ze de zorg van het kind op zich en vindt voldoening.

Merwestee wordt verkocht, en omdat Hedwig zo droevig is koopt Gerard de hoeve van Harmens voor haar. Als Hedwig weer terugtrekt naar de stad wordt ze weer depressief en wil zichzelf weer doden. Gerard denkt dat ze er beter van zal worden om moeder te worden omdat het haar zo goed beviel bij Harmens, overwint zijn weerzin en ze hebben seks met elkaar. Op de een of andere manier voelt Hedwig een afkeer, en diverse doktoren worden geraadpleegd.

De man van Hedwigs vriendin Leo is een huisarts en hij raadt Hedwig aan zich een tijdje van Gerard te scheiden. Ze gaat naar een badplaats aan de Noordzee en ontmoet daar Ritsaard, een vriend van haar broer, die later een beroemd pianist is geworden. Hij leeft voor de kunst en is erg koppig.

Ze worden verliefd op elkaar, en Hedwig denkt eindelijk het 'hartsgevoel' uit haar kindertijd gevonden te hebben. Ze schrijft Gerard dat ze geneest van Ritsaard.

De muziek van Ritsaard schept een band tussen Hedwig en hem. Als Ritsaard op een nacht naar haar kamer komt stuurt Hedwig hem weg, keert terug naar huis en schrijft hem een afwijzingsbrief.

Ritsaard gaat hierna op tournee en Hedwig wordt weer ziek. Als hij weer terugkeert neemt hij contact met Hedwig op. Hij woont bij kunstenaar Joob in huis en Hedwig maakt kennis met hem. Joob noemt haar 'Hedwig de Sphinx' en geeft direct zijn mening over de situatie tussen haar en Johan.

Ritsaard komt nu vaak op bezoek bij Gerard en Hedwig maar als Ritsaard denkt dat Hedwig zich aan hem wil geven en haar op een avond weer omhelst loopt ze diep beledigd weg.

Na enige tijd maken ze het weer goed met elkaar en Joob vertelt haar dat hij denkt dat ze depressief is omdat ze niks te doen heeft als welgestelde vrouw. Hedwig wil nu van het leven genieten door dit gesprek en geeft zich aan Ritsaard.
Hedwig weet niet of ze nu voor Gerard of Ritsaard moet kiezen, maar besluit uiteindelijk toch bij Gerard te blijven en bekent hem dat ze Ritsaards minnares is. Gerard dreigt Ritsaard te doden en Hedwig snijdt zich in bad de polsen door. Gerard vindt haar en als ze buiten levensgevaar is verlaat hij het huis. Hij laat een briefje achter waarin hij Ritsaard en Hedwig eist het huis te verlaten. Ze vertrekken dan naar Londen. Hedwig voelt zich schuldig door haar overspel en soms gaat de relatie tussen haar en Ritsaard hier stroef door. Ze geniet wel van het rijke leven in Londen, maar na een paar weken vindt ze het ook eentonig worden. Ritsaard wordt dan uitgenodigd op een kasteel en Hedwig maakt kennis met lady Clara, de dochter van de hertog, met wie ze het goed vinden kan.

Ze vertelt Clara uiteindelijk alles over haar huwelijk met Gerard en haar relatie met Ritsaard. De volgende dag moet ze het kasteel zo spoedig mogelijk verlaten.

Ritsaard huurt een huisje aan de zuidkust en Hedwig ontdekt dat ze in verwachting is. Ritsaard laat haar echter soms wekenlang alleen, ook als hun dochter Charlotte wordt geboren. Het is een zwak kind, en sterft na ongeveer een maand.

Hedwig wordt psychotisch door het overlijden van haar baby. Ze wil naar Ritsaard en stopt daarom het lijkje in een koffer. In Londen wordt Hedwig ontvoerd naar Calais door een paar dieven die denken dat er iets waardevols in haar koffertje zit. Uiteindelijk komt ze terecht in Parijs, bestolen van haar geld en koffer. Ze wordt daar naar een inrichting gebracht en krijgt een arts die werkelijk veel om haar geeft. Ze herstelt snel.

Als ze ontslagen wordt uit de inrichting bied haar arts haar aan om bij hem te komen wonen. Ze wordt zijn minnares maar wordt hier weer neerslachtig van door haar verleden. De arts geeft haar morfine, huurt een kamer voor haar en zorgt ervoor dat ze een baan heeft. Omdat Hedwig verslaafd raakt aan morfine begint ze aan prostitutie. Ze schrijft haar gevoelens op in een dagboek.

Na een paar dagboekfragmenten wordt Hedwig weer opgenomen in een ziekenhuis waar ze geholpen wordt af te kicken van de morfine. In het ziekenhuis is ene zuster Paula, waar Hedwig zich enorm aan hecht. Zuster Paula helpt haar haar zelfmoordneigingen om te zetten in een leven dat is gericht op God.
Hedwig wordt ontslagen en zuster Paula geeft haar een boekje mee met allerlei gelovige spreuken. Hedwig wil terug naar Holland en schrijft Gerard of ze bij hem terug mag komen. Ze krijgt een brief terug met het verzoek of ze niet meer wil schrijven, maar wel duizend gulden om naar Holland te komen.

Plotseling staat Ritsaard voor de deur bij haar in Parijs, maar Hedwig laat de deur voor hem gesloten. Ze neemt afscheid van zuster Paula en vertrekt. Ze bezoekt Joob en vraagt hem aan Ritsaard te zeggen dat ze nooit los van hem zal komen, maar dat ze hem nooit meer wil ontmoeten. Ze gaat wonen bij het gezin Harmse, op haar eigen hoeve. Daar helpt ze mee in het huishouden en bezoekt zieken in het dorp.

Ze leeft zeven jaren op die manier en op drieëndertig jarige leeftijd sterft ze door een longontsteking.

Hedwig wordt begraven op hetzelfde kerkhof van haar moeder en Johan. 

Eigen mening:

Ik heb van de koele meeren des doods niet met plezier gelezen. Als de samenvatting hierboven al zo complex is, zou je je eens moeten voorstellen hoe het hele boek is.

Enige tijd geleden overlegde ik nog met Mevrouw Jansma om niveau 5 te gaan lezen, en zij waarschuwde mij dat het niet mijn leesplezier moest bederven. Natuurlijk niet, dacht ik. Maar dit boek is daadwerkelijk een voorbeeld van een boek dat je leesplezier helemaal weghaalt. Dat ik op vakantie was en maar twee boeken mee kon nemen in het vliegtuig, waarvan ik er één al uitgelezen had, is de enige reden waarom ik dit boek uitgelezen heb.

Maar wat een opdracht was het. De ellenlange, bijna Oudnederlandse zinnen over Hedwig en haar zware leven (dat ze alleen nog maar zwaarder voor zichzelf maakt naar mijn mening) waren leuk voor een tijdje, maar niet het hele boek lang.

Ik werd er zelfs zelf een beetje depressief van, ondanks de warme Italiaanse zon en de geur van de zee in Venetië. Misschien is dat juist een positief ding, dat een boek je zo mee kan slepen, maar ik word er niet bepaald vrolijk van. Dat komt natuurlijk ook omdat het naturalisme een grote rol speelt in dit boek.

Dit boek is zo complex en heeft zo veel dingen dat ik niet eens weet waar ik moet beginnen om het af te kraken.

Aan het begin krijg je nog wel wat sympathie voor Hedwig, haar moeder overlijdt en ze is een gevoelig kind maar naarmate het boek vordert lijkt elke keuze die zij maakt in haar leven de verkeerde te zijn.

Dat zij telkens weer contact met Johan zoekt, terwijl ze weet dat hij verliefd op haar is en dat niet zo moeten lijkt me uit gebrek aan aandacht.

Het hele verhaal door lijkt Hedwig zo kinderlijk te zijn. Wanneer zij Gerard schrijft dat ze denk het 'hartsgevoel' uit haar kindertijd gevonden te hebben omdat ze een andere man heeft ontmoet, weet Gerard toch ook direct dat zij voor iemand anders gevallen is, hij is toch zelf ook niet achterlijk?

Zij wil de hele tijd Ritsaard, maar als hij te dichtbij komt wijst ze hem af. Dat komt natuurlijk voort uit haar angst, maar het is ontzettend frustrerend, zeker omdat haar relatie met Gerard sowieso kapot gaat door het contact met Ritsaard. Wanneer zij Lady Clara in vertrouwen neemt, een psychose heeft en in Parijs terecht komt lijkt ze zo onwetend. Misschien komt dit ook wel omdat ze een welgestelde vrouw is, en nooit iets dergelijks moest doen (zoals nadenken).

Het is simpelweg een frustrerend boek. Zeker omdat in het boek mensen doodgaan van armoede en onhygiënische omstandigheden en Hedwig haar eigen leven zuur maakt, alleen omdat het saai is een welgestelde vrouw te zijn. 

Argumentatieopdracht:

Van de koele meren des doods is geen slecht boek, iemand die zo'n complex boek heeft geschreven moet een enorme hersenpan bezitten... zou je denken. 

Desondanks is van de koele meren des doods een verschrikkelijk boek om te lezen en als ik er iets over te zeggen had, zou ik het schrappen uit de boeken voor de lijst.

Van de koele meren des doods gaat over Hedwig Marga de Fontayne die in haar welgestelde leven geen voldoening vindt en dit op alle manieren mogelijk tracht te vinden.

Argument 1: Het taalgebruik in Van de koele meren des doods is ontzettend uit de tijd, en er zou een aangepaste versie moeten komen om ook de jonge mensen van tegenwoordig aan te spreken.

Subargument: Dat ouderwets taalgebruik jongeren afschrikt is een feit. ABN is natuurlijk belangrijk, maar oudere boeken die toch wel bij je literaire ontwikkeling horen – zoals Van de koele meren des doods – moeten wel toegankelijk voor jongeren blijven. De eerste bladzijde van het boek schrikt al menig jongere af, en stimuleert ze niet verder te lezen.

“De geschiedenis van een vrouw. Hoe zij zocht de koele meren des Doods, waar verlossing is, en hoe zij die vond.

Haar naam heet ik Hedwig Marga de Fontayne. Een Hollandsche vrouw, maar met bloed in zich van uitheemsche voorouders.”

Verder is het algemene taalgebruik van woorden ook ontzettend ouderwets in dit boek.

Neem bijvoorbeeld: breede, tusschen, hoofdstraat der stad, 'neen zeggen, zoo recht uit, was voor hare weeken hart ondoenlijk.'

Dat jongeren steeds minder literatuur lezen is ook een feit, maar is het verbazingwekkend als er in boeken dit taalgebruik gebruikt wordt?

Ik ben van mening dat er een vernieuwde versie van dit boek zou moeten komen om jongeren te stimuleren oudere boeken te lezen wat nog steeds begrijpelijk is, en ze kennis te laten maken met de naturalistische kunststroom.

Argument 2. Van de koele meren des doods is één van de bekendste romans van Frederik van Eeden waar hij geen erkenning voor had moeten krijgen en onterecht gezien wordt als een klassieker.

Subargument: Frederik van Eeden was een psycholoog, en de verhouding tussen Hedwig en Johan heeft hij opgeschreven uit een ervaring met zijn jeugdliefde Henriette Ortt. Dit alles wordt uitgebreid in het boek geschreven, aan het einde van het verhaal over Hedwig. 

Verder zit er geen dergelijke opbouw in het boek. We beginnen bij Hedwigs jeugd, eindigen bij haar dood. Alles wordt eenvoudig vertelt vanuit het perspectief van een personale verteller, chronologische volgorde, zonder open plekken of manipulatietechnieken om de spanning erin te houden.

We zouden dus kunnen zeggen dat van Eeden helemaal niet zo'n goede schrijver is. Hij schrijft als psycholoog immers gewoon zijn ervaringen op met patiënten, en zelfs een ervaring uit zijn persoonlijke leven.

En als hij een poging doet een naturalistische roman te schrijven, waarom laat hij het einde dat goed aflopen? Probeerde van Eeden vooruitstrevend te zijn, of zit er iets anders achter?

De moraal van van Eeden is dat Hedwig haar rust vindt door religie en psychoanalyse... En wat is dat, reclame voor zijn eigen vak?

Van de koele meren des doods is dus een onnodig complex verhaal, niet meer van deze tijd en op een simpele manier geschreven door iemand die zijn vak beoefent en dat probeert te promoten. Ik raad het iedereen af om te lezen, totdat iemand beseft dat er inderdaad een vernieuwde versie van deze 'klassieker' moet komen. Ondertussen laat ik Hedwig lekker in de kast staan.